Een aantal jaren terug hebben velen onder jullie waarschijnlijk de film Inglourious Basterds gezien van Quentin Tarrantino. Op het einde van de film zien we een groep Duitse militairen die naar de film gaan en daar geliquideerd worden door het team onder leiding van Luitenant Aldo Raine (Brad Pitt)
Ook in Genk gingen de Duitse militairen wel eens naar de film weliswaar was de plot dan iets minder bloederig.
In het historisch archief van de stad Genk vond ik een vorderingsstaat terug van 19 april 1943 waarin, in het kader van “Opeischingen door de bezettende macht” de gemeente Genk gevraagd werd om de uitbater van Kino Modern en Kino Victoria een aantal vergoedingen uit te betalen voor het gebruik van de bioskoopzalen door de Wehrmacht. Jullie kunnen een hieronder de vorderingsstaat bekijken door op de afbeeldingen te klikken.
De vraag blijft waarom de Wehrmacht deze filmzalen afhuurde. Dat was niet enkel voor de ontspanning van de militairen. Er zat veel meer achter. Daarom moeten we naar de bredere context en de tijdsgeest kijken.
Totaler Krieg – Kürzester Krieg.
Naar het theater of de film gaan was voor leden van de Wehrmacht in die tijd niet louter ontspanning. Het was ook een manier om de Duitse propagandamachine op hun los te laten en te zorgen dat iedereen bleef geloven in de Endsieg.
Het tij van de oorlog begon zich begin 1943 namelijk tegen de Duitsers te keren. Het Herrenvolk had tot dan toe bijna uitsluitend overwinningen gekend. Aan het Oostfront werden echter zware verliezen geleden. De bloedige Slag om Stalingrad was net verloren waarbij het volledige 6de Leger van Veldmaarschalk Paulus verloren was gegaan. De Slag om Stalingrad is waarschijnlijk het bloedigste gevecht uit de geschiedenis van de mensheid en was het keerpunt voor de gevechten aan het Oostfront.
De Duitse steden en industriegebieden lagen bijna constant onder de bommenregen van de geallieerde luchtmacht.
Ook in Noord-Afrika was het Afrikorps aan de verliezende hand.
In januari van dat jaar hadden de geallieerden tijdens de Conferentie van Cassablanca de onvoorwaardelijke overgave van de Duitsers geëist.
Kortom er was voor de Duitsers weinig om vrolijk van te worden.
In die tijdsgeest moet je de beroemde speech van propaganda minister Joseph Goebbels in het Berliner Sportpalast op 18 februari 1943 zien. Deze speech die beschouwd wordt als de beste speech van Goebbels ooit was eigenlijk de eerste publieke verklaring van de Nazi’s ooit waarin toegegeven werd dat er gevaar dreigde. Goebbels echter wist dit op een geniale lugubere manier te gebruiken om het Duitse volk de totale oorlog aan te praten.
Een aantal quotes uit de speech zijn de volgende:
Deutschland jedenfalls hat nicht die Absicht, sich dieser jüdischen Bedrohung zu beugen, sondern vielmehr die, ihr rechtzeitig, wenn nötig unter vollkommen und radikalster Ausr… -schaltung [Ausrottung / Ausschaltung] des Judentums entgegenzutreten.
Duitsland in ieder geval heeft niet de intentie sich naar deze Joodse bedreiging te buigen, doch meer tijdig en indien nodig met het Jodendom met volledige en radikaalste uitroeiing te confronteren.
Ich frage euch: Wollt ihr den totalen Krieg? Wollt ihr ihn, wenn nötig, totaler und radikaler, als wir ihn uns heute überhaupt erst vorstellen können?
Ik vraag jullie: willen jullie de totale oorlog? Willen jullie hem, indien nodig, totaler en radikaler als wij hem nu ook maar enigszins kunnen voorstellen?
Nun, Volk, steh auf und Sturm brich los!
Nu, volk, sta op en laat de storm losbreken!
Als je de tekst nuchter leest komt de speech motiverend over, maar indien gesproken door een begaafd redenaar zoals Joseph Goebbels was en in een zaal vol met hakenkruizen, vlaggen en opzwepende marsmuziek geraakte het publiek in een roes.
Om een idee te geven van de sfeer die destijds in het Berliner Sportpalast heerste kunnen jullie naar het geluidsfragment hieronder luisteren. (klikken om te starten.)
De Duitsche propaganda machine draaide echter niet alleen om speeches. Ze zat overal in het dagelijks leven, op de radio, het nieuws, de kranten, posters langs de straten enz. Een belangrijke propaganda factor was de ontspanning en de cultuur. De Duitse kunst was ook een propaganda kunst. Schilderijen, beeldhouwwerken maar vooral muziek en film waren voor de Nazi’s ideale manieren om op het gemoed van het volk in te praten.
Universum Film AG (UFA)
Een van de grootste filmmaatschappijen ter wereld was in die tijd de Duitse UFA. De Universum Film AG. De studio’s van deze maatschappij lagen in Babelsberg bij Potsdam in het westen van Berlijn. Beroemde acteurs en regisseurs die voor de UFA gewerkt hebben waren Marlène Dietrich, Billy Wilder, Friedrich Wilhelm Murnau, Fritz Lang, Zarah Leander, Conrad Veidt, Johan Heesters, Marika Rökk, Heinz Rühmann en Hans Albers. In 1933 bij de machtsovername van de Nazi’s waren verschillende artiesten verbonden aan de UFA (oa Marlène Dietrich, Conrad Veidt en Billy Wilder) naar het buitenland getrokken uit protest tegen het regime.
In 1933 kreeg namelijk ook Joseph Goebbels rechtstreeks controle over de inhoud van de UFA films door middel van politieke druk en dreiging. De Reichsfilmkammer nam als officieel instituut het toezicht op de filmindustrie over. Er kon dus niets meer getoond worden in een Duitse filmzaal dat eerst goedgekeurd was door de Nazi’s.
Baron Von Munchhausen
Als we teruggaan naar het document in het stadsarchief dan zien we dat de bioscopen afgehuurd zijn in de periode januari – maart 1943. Dan stelt zich meteen de vraag welke film de leden van de Wehrmacht toen zijn gaan kijken? Het exacte antwoord op de vraag zal wel nooit worden gevonden. Maar we kunnen wel zien welke grote UFA films er in die tijd uitgekomen zijn.
Een opvallende film daarin is Baron Von Munchhausen van Josef von Baky. De film vertelt het verhaal van Baron Hieronymus von Münchausen die in het 18de eeuwse Duitsland leefde en die gekend was voor zijn fantastische verhalen.
De film werd rechtstreeks in opdracht van Joseph Goebbels gemaakt om de 25ste verjaardag van de UFA te vieren. Fritz Hippler, de Reichsfilmdramaturg, had het toezicht op de productie om zeker te zijn dat de propaganda thema’s aan bod zouden komen.
Münchhausen was een typevoorbeeld van de Volksfilm, een propaganda vorm die er in bestond om grote massa te entertainen en zo de aandacht van de oorlog af te leiden. De film had een enorm groot budget van 6,5 miljoen Reichsmark. (De waarde van 1 RM uit 1937 komt begin 2017 overeen met ongeveer € 4,10) Het was ook een kleurenfilm. Goebbels was gecharmeerd door de Amerikaanse film The Wizard of Oz en wou een gelijkaardige Duitse film produceren. De Duitse firma Agfa was er in geslaagd om films te ontwikkelen die voor die tijd een uitstekende kwaliteit hadden. Volgens Goebbels evenwaardig als de Amerikaanse equivalenten.
Het was al de derde Agfacolor film die gemaakt werd.
Adolf Hitler en Joseph Goebbels hadden ieder een andere visie over hoe propaganda films gemaakt moesten worden. Goebbels verkoos de Volksfilm stijl. Hij beschreef Münchausen als een populaire film in de waarste zin van het woord.
Zoals eerder gezegd kwam de film uit op een kritisch moment voor de Nazi’s en had duidelijk als doel het publiek af te leiden. Het is een fantasiefilm met uitzonderlijke decors, pracht en praal, sjieke kostuums en romantiek.
Oorspronkelijk duurde de film 133 minuten maar nadat de censoren hem behandeld hadden was hij nog 118 minuten lang.
Kino Modern
Kino Modern is tegenwoordig beter gekend als Casino Modern. Volgens de ene bron is het gebouwd in 1914 volgens een andere in 1921. Het was eerst een logementshuis (Hotel Modern) voor bedienden en ingenieurs van de steenkoolmijn van Waterschei. In 1938 werd het Casino er tegenaan gebouwd en werd er een verbinding gemaakt. Op de documenten uit 1943 is sprake van Kino Modern. Kino is Duits voor filmzaal.
Tegenwoordig heeft het complex nog steeds een culturele bestemming. Het is eigendom van de stad Genk en een aantal jaren geleden grondig gerestaureerd en opgeknapt. De filmzaal wordt nu gebruikt voor concerten en theater en is voorzien van een gemoderniseerd interieur met aangepaste akoestiek. De gebouwen zien er aan de buitenkant nog steeds grotendeels hetzelfde uit als in de jaren 40 met uitzondering van de gemoderniseerde ingang. Via de stad Genk kunnen de ruimtes in het complex gehuurd worden voor allerlei activiteiten.
Kino Victoria
Kino Victoria of cinema Victoria bestaat nog steeds in de Vennestraat. De bioscoop is niet meer actief maar zou nog steeds het authentieke interieur uit het interbellum hebben. Dit is waarschijnlijk uniek in België.
Er zou al sprake zijn geweest van een cinema op die plek in 1911. In 1921 werd er een danszaal kadastraal geregistreerd die in 1924 vergroot werd. De eigenaar Andries van de Broek heeft in 1924 een vergunning aangevraagd voor een feestzaal voor danspartijen en toneelvertoningen. De bioscoop was er van af 1937. In 1938 kreeg de cinema zijn huidige vorm. De architect van de verbouwingswerken was Maurice L. De Paepe.
In 1938 volgen een registratie van het huis waar de toegang tot de cinema ligt, gevolgd door een gehele heropbouw in 1941 van de linkse woning. Vanaf toen kreeg het complex het huidige uitzicht.
De cinema is tegenwoordig in privé bezit en is helaas niet te bezoeken. Hopelijk kan dit unieke monument in de toekomst bewaard blijven en kunnen we misschien met zijn allen nog eens genieten van een ouderwetse film terwijl we zitten op de houten klapstoelen. En dan kunnen we ons bedenken dat op diezelfde stoelen in 1943 leden van de Wehrmacht ontspannen naar een film zaten te kijken en dat ze tegelijkertijd door de nazi propaganda machine subtiel werden gehersenspoeld om als kanonnenvoer te dienen in de verloren strijd van een misdadig regime.
Besluit
Door dit verhaal merken we hoe een misdadig en totalitair regime doordringt tot in de kleinste details van het dagelijkse leven van de mens die er in leeft. Zelfs de ontspanning is geen ontspanning. Het is een subtiele manier om de onderdanen in het gareel te houden. De film Von Munchausen uit 1943 wordt nog wel eens ooit uitgezonden. Voor de liefhebbers, hij is ook te krijgen op DVD. Tegenwoordig is het geen nazi propaganda film meer maar gewoon een ontspannende en avontuurlijke fantasie film. Dat is omdat het misdadige regime van toen er niet meer is en wij nu in vrijheid leven. Draag echter zorg voor uw vrijheid en beschouw die niet als vanzelfsprekend. Want tijden, die veranderen snel.
Dirk Thielens
Met dank aan:
